Bảo tồn và phát triển nghề làm giấy bản truyền thống của người Dao

Nghề sản xuất giấy bản của dân tộc Dao được lưu truyền từ năm 1925 đến nay. Giấy được sản xuất từ nguyên liệu chính là cây vầu non và dây leo tạo keo liên kết, sử dụng vôi để ngâm ủ nguyên liệu, sử dụng nước tự nhiên để tráng.

Nguồn nguyên liệu làm giấy bản có sẵn từ thiên nhiên và có khả năng tái tạo hàng năm, không gây ô nhiễm môi trường. Nghề làm giấy diễn ra quanh năm, tranh thủ thời gian nông nhàn. Theo các già làng kể lại, năm 1920 ông Triệu Dùn Phin, một người con của dân tộc Dao ở thôn Thanh Sơn (thị trấn Việt Quang, huyện Bắc Quang) học được nghề làm giấy và truyền cho con cháu trong dòng họ Triệu; đến năm 1925, nghề bắt đầu phát triển. Đến nay, nghề làm giấy bản đã xuất hiện ở thôn được 87 năm, duy trì phát triển theo hình thức cha truyền con nối.

Sản phẩm giấy bản sử dụng chủ yếu phục vụ nhu cầu sinh hoạt tâm linh của nhiều dân tộc. Những năm gần đây, nghề làm giấy của dân tộc Dao thôn Thanh Sơn có xu hướng phát triển tốt. Tuy nhiên, hiện nay nghề sản xuất giấy bản ở đây chưa được hỗ trợ phát triển nghề và quảng bá, mở rộng thị trường tiêu thụ; công cụ sản xuất do người dân tự chế tạo, làm bằng gỗ, còn thô sơ, chưa giải phóng sức lao động của con người.

Phụ nữ dân tộc Dao ở thôn Thanh Sơn thực hiện làm giấy bản truyền thống

Thôn Thanh Sơn nằm cách trung tâm tỉnh Hà Giang trên 60 km. Toàn thôn có 120 hộ với 550 khẩu, gần 100% số hộ là người Dao (thuộc nhóm Dao đỏ hay còn gọi là Dao đại bản); trên 90% số hộ sản xuất giấy bản truyền thống. Bà con người Dao ở đây có tập quán cư trú thành bản; hoạt động kinh tế phát triển nông nghiệp trồng trọt là chủ đạo, hoạt động kinh tế bổ trợ như chăn nuôi, làm nghề thủ công phục vụ nhu cầu sinh hoạt hàng ngày. Văn hoá mang sắc thái riêng của người Dao nơi đây thể hiện rõ nhất trong trang phục, lễ hội, nghi thức cúng tế gia đình và cộng đồng. Theo số liệu thống kê của thôn, năm 2011 tổng thu nhập cả thôn đạt 5.640 triệu đồng; trong đó, thu nhập từ nghề làm giấy bản truyền thống đạt 1.246 triệu đồng, chiếm 22% tổng thu nhập. Bình quân thu nhập đầu người đạt gần 11 triệu đồng/người/năm.

Theo ông Nguyễn Đình Bảy, Giám đốc Sở Công thương Hà Giang: Dân tộc Dao nói chung và dân tộc Dao sinh sống ở Hà Giang nói riêng có một nền văn hóa rất phong phú và đậm đà bản sắc, thể hiện qua nhiều phong tục. Một trong những nét đặc sắc của người Dao đó là tín ngưỡng đa thần “vạn vật hữu linh” mang dấu ấn của Nho giáo và Đạo giáo chính thống. Trong các Lễ cấp sắc, Lễ cầu an của dân tộc Dao, giấy bản là một loại giấy không thể thiếu được. Qua đợt điều tra, khảo sát xác định làng nghề truyền thống trên địa bàn toàn tỉnh, Sở Công thương đã xác định nghề làm giấy bản của dân tộc Dao ở thôn Thanh Sơn, thị trấn Việt Quang, huyện Bắc Quang là một làng nghề truyền thống và Sở đã đưa vào quy hoạch để bảo tồn, phát triển.

Để bảo tồn và phát triển làng nghề sản xuất giấy bản truyền thống của dân tộc Dao, trên cơ sở đề xuất của Hội đồng khoa học công nghệ (KHCN) huyện Bắc Quang, Sở KH&CN Hà Giang đã phê duyệt dự án bảo tồn và phát triển nghề sản xuất giấy bản truyền thống của dân tộc Dao ở thôn Thanh Sơn vào chương trình đề tài, dự án KHCN cấp huyện năm 2012. Với tổng kinh phí dự án là 175 triệu đồng, trong đó vốn sự nghiệp KHCN tỉnh hỗ trợ 100 triệu đồng, số còn lại là do các hộ trong thôn đang sản xuất giấy bản đầu tư. Thời gian triển khai thực hiện dự án từ tháng 3/2012 đến tháng 11/2012.

Mục tiêu của dự án là hỗ trợ nhân dân ứng dụng cơ khí hóa vào sản xuất, phát triển bền vững làng nghề truyền thống; hỗ trợ các hộ sản xuất ứng dụng đưa máy công cụ cải tiến vào sản xuất nhằm tăng năng suất, giải phóng một phần sức lao động của con người; t ập huấn, chuyển giao ứng dụng KHCN vào hoạt động sản xuất cho các hộ sản xuất; đ ịnh hướng phát triển bền vững làng nghề truyền thống, gắn với bảo vệ tài nguyên thiên nhiên và môi trường.

Được sự quan tâm giúp đỡ và hỗ trợ kinh phí của chương trình KHCN huyện, các hộ tham gia sản xuất giấy bản ở thôn Thanh Sơn đã chuyển hóa một phần từ sản xuất thủ công sang ứng dụng cơ khí hóa cải tiến công cụ trong hoạt động sản xuất. Q uy trình chế biến nguyên liệu, phương pháp tráng và bể tráng giấy được bà con giữ nguyên theo phương pháp truyền thống.

Theo anh Triệu Trần Minh (sinh 1978) dân tộc Dao, trưởng thôn Thanh Sơn, là con cháu của dòng họ Triệu Dùn Phin, người đầu tiên học và truyền lại nghề sản xuất giấy bản của dân tộc Dao : Trước đây, bà con trong thôn thường sản xuất giấy bản theo phương pháp truyền thống, như công đoạn làm nát nguyên liệu, bằng cách giẫm nát, tốn rất nhiều thời gian, hiệu quả lao động thấp. Khi sử dụng máy công cụ cải tiến gắn động cơ điện đối với công đoạn làm nát nguyên liệu đã giúp tiết kiệm nhiều thời gian, tăng năng suất, giải phóng sức lao động của con người. Đặc biệt trong công đoạn ép, trước đây bà con sử dụng công cụ tự chế làm bằng gỗ, cồng kềnh, độ bền thấp, phải thực hiện nhiều thao tác trong quá trình ép, nguy cơ rủi ro cao; nhiều lúc bị đứt dây néo hoặc trượt nêm làm hỏng cả mẻ giấy. Nay bà con sử dụng công cụ cải tiết đối với công đoạn ép đã tiết kiệm được nhiều diện tích nhà xưởng, độ bền cao, không tiềm ẩn nguy cơ rủi ro; hơn nữa, quá trình sản xuất thực hiện ít thao tác... nên tất cả các hộ trong thôn rất mừng.

Có thể nói, nghề làm giấy bản của dân tộc Dao thôn Thanh Sơn đã đem lại nguồn thu nhập chính cho người dân. Hiện có gần 100/120 hộ duy trì thường xuyên nghề sản xuất giấy bản. Trung bình mỗi hộ sản xuất trên 80 bục giấy/năm; mỗi bục hiện bà con bán tại thôn 200.000 đồng, mỗi năm bà con dân tộc Dao ở thôn Thanh Sơn thu nhập riêng từ nghề sản xuất giấy bản gần 20 triệu đồng/hộ; cả thôn có thu nhập gần 2 tỷ đồng/năm.

Giấy bản của bà con dân tộc Dao ở thôn Thanh Sơn được tiêu thụ rộng khắp 11/11 huyện, thành phố của tỉnh Hà Giang và các tỉnh như Tuyên Quang, Lào Cai, Yên Bái; có rất nhiều tiểu thương tìm đến hộ sản xuất để đặt hàng thu mua, có thời điểm được giá bà con bán được 300.000 đồng/bục.

Theo ông Hoàng Quang Phùng, Phó Bí thư Huyện ủy, Chủ tịch UBND huyện Bắc Quang: Trong thời gian tới, huyện Bắc Quang không chỉ bảo tồn và phát triển làng nghề truyền thống sản xuất giấy bản của dân tộc Dao, huyện sẽ huy động mọi nguồn lực để xây dựng thôn Thanh Sơn trở thành làng văn hóa du lịch cộng đồng, du lịch sinh thái - điểm đến của mỗi du khách khi đến với Hà Giang.



(Nguồn hagiang.gov.vn)